actuele onderwerpen

Het zal je maar gebeuren! Je krijgt dreigtweets of haatpost toegestuurd via sociale media. Een pikante foto of video van jou wordt zonder jouw toestemming of medeweten online verspreid. Wat doe je dan, bij wie kun je terecht? Ook kinderen in het primair onderwijs krijgen te maken met deze vormen van online shaming. Hoe ga je daar als leerkracht mee om? Hoe kunnen scholen en ouders goede voorlichting geven?

In de actualiteit

Uit recent onderzoek van Pointer en DUO Onderwijsonderzoek & Advies blijkt dat een op de vier basisscholen te maken heeft met online shaming. Bijvoorbeeld doordat ze te maken krijgen met het ongewenst verspreiden van digitale naaktfoto’s van leerlingen. Het tv-programma Pointer maakte hier een uitzending over. Je zou verwachten dat leerkrachten in hun onderwijs over digitale geletterdheid aandacht schenken aan online privacy en online veiligheid. Uit de Monitors Digitale Geletterdheid 2020-2021 voor po en vo blijkt dat er weinig aandacht wordt geschonken aan deze thematieken. De oorzaak hiervoor kan zijn dat meer dan de helft van de docenten in het vo zich onvoldoende bekwaam voelt als het gaat om digitale geletterdheid. En in het po blijkt 56% van de leerkrachten behoefte te hebben aan externe ondersteuning bij het stimuleren en ontwikkelen van het digitaal geletterdheid zijn van leerlingen. Leerlijnen en leerdoelen voor digitale geletterdheid kunnen bijdragen aan de gewenste ondersteuning. SLO en uitgeverijen kunnen daarin een rol spelen.
Waar zitten aanknopingspunten in de inhoudslijnen digitale geletterdheid van SLO, als een school zelf een beredeneerd aanbod wil ontwerpen en ontwikkelen op online shaming? En welke methoden en materialen hebben aandacht voor online shaming?

Wat is online shaming?

Ga je op zoek naar een omschrijving van online shaming, dan lees je al snel dat het gaat om het plaatsen op het internet van seksueel getinte beelden van personen zonder dat ze hiermee hebben ingestemd. Maar in onze huidige digitale samenleving is dit wel een zeer beperkte definitie. Online shaming gaat tegenwoordig meer en meer richting het ‘pesten 2.0’, zodat je het kunt definiëren als:

Online shaming is een vorm van publiekelijk vernederen, waarbij iemand wordt lastiggevallen, bespot of gepest via online communicatiemiddelen.

We kunnen er niet omheen dat pesten 2.0 iets is dat de gehele samenleving raakt. Politiek, beleid, onderzoek, ouders en onderwijs zullen samen moeten optrekken. Dit wordt ook door de Rutgerstichting benadrukt. We hanteren hier de term online shaming. Maar er zijn nog meer termen die gekoppeld kunnen worden aan dit thema zoals: (cyber)pesten, flaming, (shame)sexting, grooming, sextortion en fake news.

Raakvlak met de wet Veiligheid op school

Online shaming raakt sociale veiligheid en daarmee ligt er vanuit de wet Veiligheid op school een verplichtende taak voor scholen om preventieve maatregelen te treffen, signalen op te vangen en te handelen wanneer er een naaktfoto of seksfilmpje rondgaat. Niet alle scholen zijn hiermee bekend of voldoende voorbereid, waardoor handelingsverlegenheid ontstaat. Wat moet er gebeuren? Waar begin je? Wat mogen scholen?

De wet Veiligheid op school regelt dat scholen zich inspannen om pesten (ook online) tegen te gaan en de sociale veiligheid op school te verbeteren. De wet geldt voor het basisonderwijs (bo), speciaal onderwijs (so) en voortgezet onderwijs (vo). In de wet staat verder dat scholen:

• een sociaal veiligheidsbeleid moeten uitvoeren;
• twee taken binnen het onderwijsteam moeten beleggen. Er moet een aanspreekpunt zijn waar leerlingen en ouders pesten kunnen melden. Ook moet iemand het pestbeleid op school regelen. Dit kan dezelfde persoon zijn, maar dat hoeft niet;
• de beleving van veiligheid, de aantasting van die veiligheid en het welzijn van hun leerlingen moeten meten. Zo is er altijd een actueel en representatief beeld van de situatie waar de school naar kan handelen.

Meer informatie vind je in de brochure Zorgplicht sociale veiligheid leerlingen op school.

Online shaming in het curriculum

In de huidige kerndoelen primair onderwijs zijn aanknopingspunten te vinden om in je onderwijs aandacht te besteden aan online shaming. In de preambule bij de kerndoelen WPO (2006) staat: “… dient er aandacht te worden besteed aan doelen die voor alle leergebieden van belang zijn: goede werkhouding, gebruik van leerstrategieën, reflectie op eigen handelen en leren, uitdrukken van eigen gedachten en gevoelens, respectvol luisteren en kritiseren van anderen, verwerven en verwerken van informatie, ontwikkelen van zelfvertrouwen, respectvol en verantwoordelijk omgaan met elkaar, zorg voor en waardering van de leefomgeving.”

In enkele kerndoelen binnen het domein Mens en samenleving van het leergebied Oriëntatie op jezelf en de wereld wordt dit uitgewerkt:

• Kerndoel 34: De leerlingen leren zorg te dragen voor de lichamelijke en psychische gezondheid van henzelf en anderen.
• Kerndoel 37: De leerlingen leren zich te gedragen vanuit respect voor algemeen aanvaarde waarden en normen.
• Kerndoel 38: De leerlingen leren hoofdzaken over geestelijke stromingen die in de Nederlandse multiculturele samenleving een belangrijke rol spelen, en ze leren respectvol om te gaan met seksualiteit en met diversiteit binnen de samenleving, waaronder seksuele diversiteit.

Er zijn veel aanknopingspunten met digitale geletterdheid. Dit is nu nog geen verplicht leergebied. Er zijn nog geen kerndoelen voor digitale geletterdheid, maar scholen besteden al wel de nodige aandacht aan digitale geletterdheid. Als onderdeel van mediawijsheid zoeken leerkrachten handvatten om aandacht te schenken aan de vraag: hoe gedraag je je in een digitale wereld?

Handvatten voor onderwijsaanbod

De inhoudslijn mediawijsheid (als onderdeel van digitale geletterdheid) heeft diverse aanbodsdoelen die direct of indirect betrekking hebben op online shaming. Voorbeelden hiervan zijn:

Voor de onderbouw:

• bewust worden van de mogelijkheden van digitale middelen voor contact met anderen;
• vertellen over eigen mediagebruik;
• bewust worden van de invloed van media op wat je ergens van vindt;
• ervaren van verschillende functies van diverse media;
• ervaren dat de leefwereld is doordrongen van audiovisuele boodschappen.

Voor de middenbouw:

• verkennen van de mediaboodschap in verschillende media-uitingen;
• bespreken van risico's van het delen van persoonlijke informatie op media en sociale netwerken;
• bewust worden van het eigen medegebruik en dat van anderen;
• reflecteren over het waarheidsgehalte van een mediabericht;
• beseffen van de reikwijdte van media voor communicatie.

Voor de bovenbouw:

• realiseren wanneer informatie ongewenst of schokkend is en weten met wie dit te bespreken is (vertrouwenspersoon);
• herkennen van en omgaan met ongewenste communicatie bijvoorbeeld flaming;
• beseffen van het eigen patroon van mediagebruik;
• kritisch nadenken over de betrouwbaarheid van een mediabericht;
• herkennen van de impact van medegebruik op het menselijk bestaan.

Kijk hier voor de hele inhoudslijn Mediawijsheid.

Leermaterialen

Hieronder vind je verwijzingen naar leermaterialen met aanknopingspunten om online shaming een plaats te geven in je curriculum, vanuit digitale geletterdheid, sociale veiligheid en burgerschap. Ook vind je verwijzingen naar informatie en lesmaterialen rond seksuele vorming en (seksuele) weerbaarheid.

• Leermaterialen voor mediawijsheid
• Leermaterialen voor sociale veiligheid
• In de Wegwijzer Seksualiteit online voor het primair onderwijs staan advies, stappenplannen en meldpunten om ongewenste sexting of shame-sexting aan te pakken. Leraren, ouders en schoolteams die zich zorgen maken over de ongewenste verspreiding van seksueel getinte foto’s of filmpjes onder jongeren, kunnen gebruik maken van de wegwijzer.
• De toolkit L.O.V.E. online is een special bij het lespakket ‘Lang leve de liefde’ voor de onderbouw vmbo en praktijkonderwijs. In de toolkit is ook een stappenplan opgenomen wat te doen wanneer er op school seksueel getinte beelden rondgaan. Dit stappenplan kan ook in het basisonderwijs handvatten geven.
• De website seksuele vorming van Rutgers biedt informatie en lesmaterialen rond (online) seksueel gedrag en seksuele weerbaarheid. Zoals de digitale lessenserie Kriebels in je buik, over weerbaarheid, relaties en seksualiteit voor po en so. Of de Week van de Lentekriebels 2022 met het thema:  “Je lijf is van jou”, waarbij het gaat om het bespreekbaar maken van seksueel grensoverschrijdend gedrag.
• Stichting School & Veiligheid biedt onder andere informatie voor po en vo over seksuele grensoverschrijding, pesten en social media.
• Stop pesten Nu! Biedt informatie over online pesten (cyberpesten) en verzamelt in een kennisbank lesideeën, lesmaterialen en werkvormen over pesten en online pesten.
• Buit in de klas: lespakket voor jongeren vanaf 10 jaar met als doel om verschillende vormen van uitbuiting te voorkomen en jongeren weerbaarder te maken tegen criminele en seksuele uitbuiting.
• Veiligwijs: waardengerichte lesmethode voor relationele en seksuele vorming in primair onderwijs. Ontwikkeld door de Care for Sexuality Foundation vanuit de waarden respect, zorg, liefde en veiligheid.